«Суруйааччы тыыннааҕар сөптөөх
сыананы сорох ардыгар кыайан ылбат.
Кини өлбүтүн кэннэ үчүгэйдээх буоллаҕына,
үчүгэйин сыанаһыттар быһаараллар».
Н.Д. НЕУСТРОЕВ
1940-1950-с сылларга репрессияланан умнууга хаалбыт сэбиэскэй кэмнээҕи саха суруйааччыларын кырдьаҕас бэрэстэбиитэлэ Николай Николаевич Павлов – Тыаһыт элбэх өрүттээх айар үлэтэ литература, култуура эйгэтигэр өр сылларга букатын ахтыллыбат этэ. Оттон кини бэрт талааннаах прозаик, литературнай критик, тылбаасчыт, тылы чинчийээччи, лексикограф, библиограф, педагог, Хаҥаластан төрүттээх биир дойдулаахпыт буолар.
Николай Николаевич Павлов – Тыаһыт 1904 сыллаахха 1 Маалтааны нэһилиэгэр Арҕаа Хаҥалас улууһугар элбэх оҕолоох орто бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Өктөм икки кылаастаах инородческай оскуолатыгар үөрэммитэ.
1925 сыллаахтан суруйарынан дьарыктанар. «Үөрэнэн иһэн хаалбыт” диэн кэпсээнэ “Кыым” хаһыакка бэчээттэммитэ. Ол сыл Николай Павлов тылбаасчыттар комиссияларыгар чилиэнинэн киирбит. М.Горькай, М.Зощенко, Л.Толстой айымньыларын тылбастаабыта. 1926 сыллаахха Иркутскайга педагогическай рабфакка үөрэнэ киирэр. Хас да сыл Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа преподавателинэн үлэлиир, саха тылын, литературатын учууталынан үлэлиир.
Тыл, тылы үөрэтии, тылбаас, литературнай кириитикэ боппуруостарыгар күүскэ дьарыктанар. 1934 сыллаахха Саха сирин суруйааччыларын бастакы конференцияларыгар тыл сокуонун иҥэн-тоҥон билэр наадатын туһунан этиитэ “Кыым”, “Эдэр бассабыык” хаһыаттарга бэчээттэммитэ.
Оттон эһиилгитигэр Tыл үөрэҕин бүтүн Саха сиринээҕи конференциятыгар актыыбынайдык кыттыбыта. Кини “Үүнүү суола” диэн улахан дьон букварын хос автор быһыытынан оҥорбута (1931 с.). “Саха тылын грамматиката (фонетика, морфология)’’ диэн учууталларга көмө кинигэни (1935 с.) уонна саха литературатын хрестоматиятын үөрэтии программаларын оҥортоон (1933-1936 сс.) бэчээттэппитэ. Бу саха тылын, литературатын оскуолаҕа үөрэтии биир бастакы кинигэлэрэ, пособиелара этилэр.
Итилэри таһынан кини уус-уран тылбаас, литература, ордук биирдии суруйааччылар айымньыларын тустарынан элбэх рецензиялары, бэлиэтээһиннэри суруйан бэчээттэппитэ. Олортон, Амма Аччыгыйа “Ситим быстыыта”, Степан Ефремов “Ини-бии”, Суорун Омоллоон “Күкүр уус” диэн бөдөҥ пьесаларын ким-хайа иннинэ бэрт олохтоохтук ырытан “Кыымҥа” таһаартарбыта ордук боччумнаахтар. Оттон бэйэтин уус-уран суруйууга холонууларыттан “Тибиигэ”, “Лөкө Лөкөй” уонна “Сытыы тумус” диэн кэпсээннэрэ «Кыһыл ыллык” сурунаалга бэчээттэммиттэрэ. Ити кэмтэн ыла кини бэйэтин айымньыларын үксүгэр «Тыаһыт” диэн псевдонимынан бэчээттэтэр.
Н.Н. Павлов “Саха уус-уран литературата” диэн 1904-1948 сс. саха литературатын историятын туһунан библиографическай справочник таһаартарбыта.
Тыаһыт саха норуотун “сааскы кэмин” баттаһа кэлбит Эллэй, Абаҕыыныскай, Амма Аччыгыйа, Күннүк Уурастыырап, Суорун Омоллоон уо.д.а. элбэх чулуу суруйааччылар көлүөнэлэрин кытта бииргэ айар үлэтин саҕалаабыта. Кини “Кууһума” романа (маҥнайгы чааһа) Эрилик Эристиин «Маарыкчаанын ыччаттарын« уонна Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» иннинэ, 1938 с. “Кыһыл ыллык” диэн сурунаалга, онтон 1940 сыллаахха туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ. Онтон Н. Павлов Уус Алдан улууһун Дүпсүн оскуолатыгар нуучча тылын уонна литературатын учууталынан барар.
Дойдуну бүтүннүүтүн хаппыт репрессия балаһата саха биир бастакы комсомолеһын, талааннаахтык, бэрт актыыбынайдык үлэлээн-айан испит суруйааччыны Николай Николаевиһы Павловы – Тыаһыты тумнубатаҕа. Кини иккитэ хаайыллыбыта, ытылларга уурулла сылдьыбыта. Николай Николаевич хаайыыга олорон Э.К.Пекарскай тылдьытын нууччалыыттан сахалыы устар. Бу үлэ кэлин И.Н.Попову кытта 2 томнаах тылдьыты оҥороругар төрүөт буолбута. «Нууччалыы-сахалыытылдьыт” диэн 2 томнаах кинигэни 1948-1949 сылларга бэчээттэппиттэрэ. Босхолонон да баран «кирдээх биографиялаах” аатыран кинини атарахсыппыттара. Төрөөбүт сиригэр эмиэ үтүөнэн көрсүбэтэхтэрэ, үлэҕэ ылбатахтара. Чурапчыга олохсуйан, үлэлээн-хамнаан норуот үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ буолбута.
Тыаһыт бэйэтин көлүөнэ дьонугар, бэйэтин кэмигэр өссө биир үтүөлээҕэ ахтыллар, ол Платон Алексеевич Ойуунускай олоҕо суох буруйданан хаайыыга өлбүтүн кэннэ кини дьиэ кэргэнигэр аҕа баһылык, өрүһүлтэ буолан кэлбитэ. Бу кини киһи быһыытынан хорсун санаатын, үтүө майгытын туоһулуур.
Николай Николаевич эрэйдээх-буруйдаах олоҕо, үгүс өрүттээх үлэтэ, айымньыта баччааҥҥа диэри ситэ үөрэтиллэ илик. Тыаһыт олоҕун, айар үлэтин ордук дириҥник үөрэппит, ырыппыт киһинэн литературовед, кириитик Н.З. Копырин (1923-2011) буолар. Кини 1999 сыллаахха таһаарбыт “Тыаһыт” диэн монографиятыгар Тыаһыты суруйааччы эрэ быһыытынан буолбакка, тылы чинчийээччи, талааннаах очеркист, тылбаасчыт уонна литературнай кириитик быһыытынан арыйбыта. Маны таһынан, монографияҕа суруйааччы библиографията уонна эрдэ бэчээттэммэтэх сорох ахтыылара сыһыарыы быһыытынан киирбиттэрэ. Арай 2019 сыллаахха суруйааччы төрөөбүтэ 115 сылын көрсө 2019 сыллаахха кини төрөппүт уола Николай Николаевич Павлов уонна кийиитэ Анна Егоровна Павлова “Ахтан-санаан ааһыаҕыҥ” диэн ахтыы кинигэтин бэчээттэтэн таһаарбыттара. Кинигэҕэ кинилэр эдьиийдэрэ, Тыаһыт ииппит кыыһа, Сардана Платоновна Ойуунуская хомуйбут матырыйааллара түмүллэн киирбиттэрэ.
Биир дойдулаахпыт Николай Николаевич Павлов-Тыаһыт аатын үйэтитиигэ улуустааҕы бибилэтиэкэ ситимнээх үлэни ыытар. 2023 сыллаахха Дьокуускайга Тыаһыт уолун көрсөн, кэпсэтэн интервью ылбыппыт, бу кэпсэтии бибилэтиэкэ сайтыгар баар.
Николай Николаевич Павлов-Тыаһыт үгүс үтүө айымньылара бэчээккэ тахсыбаккалар дьиэ кэргэнин архыыбыгар харалла сыталлар эбит. 2024 сыллаахха Н.Н.Павлов-Тыаһыт литературнай нэһилиэстибэтиттэн хаһан да бэчээттэммэтэх үс айымньытын Тыаһыт уола Николай Павлов Хаҥаластааҕы киин бибилэтиэкэ дириэктэригэр Ираида Адамоваҕа туттарбыта. Рукописьтары тутан, бэчээккэ таһаарардыы бэлэмнээн үгүс үлэ ыытылынна. Биир дойдулаахпыт, саха народнай суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку Тыаһыт айымньыларын көрөн уус-уран редакциятын оҥордо. Киирии тылыгар Ойуку бу курдук суруйар: «Н.Н.Павлов-Тыаһыт бэйэтин кэмин уруттаабыт дэгиттэр дьоҕурдаах киһи. Кини бэйэтин албыннаппакка, түһэн биэрбэккэ, тус иннитин эрэ көрүммэккэ, кыларыйар кырдьыгы, туһалааҕы үтүөнү, бар дьоҥҥо дьолу баҕаран туран турууласпыта, кэс тылын кэбиһэн хаалларбыта. Ол буолар — Тыаһыт дьоло”.
Суруйааччы быһыытынан билинии сороҕор хойутаан кэлэрэ олоххо баар суол. Онон Николай Николаевич Павлов-Тыаһыт аата умнуллубакка ааттана турарыгар баҕалаах, кини хаһан да бэчээттэммэтэх айымньыларын киэҥ ааҕааччыга таһааран, кинигэ оҥорон бэлэмнээтибит. Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин күнүн көрсө сэтинньи сэттистиир күүрээннээх күнүгэр, ол ааспыт кэми саныы-ахта кинигэ биһирэмэр бука барыгытын күүтэбит.
Сардана Гермогенова,
Тамара Свинобоева, улуустааҕы бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ
